-
1 төнне
нареч.в ( определённую) ночь, в ( известной) ночи́шул төнне — той но́чью, в той ночи́
өченче төнне — в тре́тью ночь
-
2 көн
сущ.1) день; денёк, денёчек ( световой) || дневно́йкояшлы көн — со́лнечный денёк
шул ук көнне — в тот же (са́мый) день; в оди́н и тот же день
көн яктысында — при дневно́м све́те
көннәр озыная — дни стано́вятся длинне́е; дни прибавля́ют(ся)
көннең киче бар — у дня есть ве́чер
көнен барып көнен кайту — съе́здить в оди́н день
көнне үткәрү — проводи́ть день, корота́ть вре́мя
көн авышты — вре́мя уже́ за́ полдень
2) да́та ( календарная), срок, число́бүген нинди көн — како́й сего́дня день? како́е сего́дня число́?
атнаның беренче көне — пе́рвый день неде́ли
җыелышның көнен билгеләү — назна́чить день (да́ту) собра́ния
нәкъ көненә — то́чно в назна́ченный срок; день в день
айның соңгы көннәрендә — в после́дних чи́слах ме́сяца
шушы көннәрдә — со дня на́ день; в оди́н из ближа́йших дней
хатның язылу көне — да́та написа́ния письма́
Җиңү көне бәйрәме — пра́здник Дня побе́ды
туган көнне билгеләү — отме́тить день рожде́ния
3) день (су́тки)ял көне — выходно́й день
үткән көн — тре́тьего дня, позавчера́
икенче көнгә калдыру — отложи́ть на друго́й день
моннан берничә көн элек — не́сколько дней тому́ наза́д; за не́сколько дней до э́того
бүгенге көн белән яшәү — жить сего́дняшним днём
көн көнгә охшамас — день на́ день не прихо́дится
4) вре́мя, пери́од; срокнәкъ көне! — как раз (са́мое) вре́мя! са́мое удо́бное вре́мя!
бу көннән башлап — с э́того вре́мени (дня)
көне килгәч сөйләрмен — придёт срок (вре́мя), расскажу́
революция көннәрендә — в пери́од револю́ции
картлык көннәре — ста́рческий пери́од, ста́рческая жизнь, ста́рость
көне көне белән — вре́мя от вре́мени; времена́ми
5) разг. со́лнцекөн туды — со́лнце взошло́
көн бату — захо́д со́лнца; зака́т
көн кыздыра — со́лнце печёт
ашлыкны көнгә тарату — суши́ть зерно́ на со́лнце
6) пого́дакөн бозылды — пого́да испо́ртилась
иртәгә көн аяз булачак — за́втра бу́дет я́сная пого́да
7) перен. жизнь, житьё, житьё-бытьё; существова́ниесинең көннәр алда әле — твоя́ жизнь ещё впереди́
балык көне күл белән, егет көне ил белән — (посл.) жизнь ры́бы свя́зана с о́зером, жизнь мо́лодца - с наро́дом
8) перен. судьба́, у́частьнинди көнгә калдык бит! — кака́я у́часть (нас) пости́гла! до чего́ (мы) до́жили
•- көн аша- көн буе
- көн буена
- көн дә
- көн караңгылану
- көн күбәләкләре
- көн саен
- көн саен була торган
- көн тигезлеге
- көн туу
- көн уртасы
- көн уртасында
- көн урталарында
- көн уртасындагы
- көн үткәрү
- көн элгәре
- көн эчендә
- көн яктылыгы
- көн яктыру
- көнен күрсәтү
- көннеке көнгә
- көннәр буе
- көннең көн буе••көн дими, төн дими — не счита́ясь со вре́менем; кру́глые су́тки
көн дә бәйрәм, көн дә туй — ка́ждый день пра́здник
көн дә көн дә — каждодне́вно, постоя́нно; день за днём
көн (көннең) кадагына сугу — ≈≈ на зло́бу дня
көн кичерү — см. көн итү
көн күзе йомылу — темне́ть
көн күрсәтмәү (бирмәү) — житья́ не дава́ть (кому-л.), держа́ть в чёрном те́ле; сжива́ть со́ свету (кого-л.)
көн тәртибе — пове́стка (поря́док) дня
көн үткән саен — с ка́ждым днём; день ото дня́, чем да́льше
көн яктысын күрмим — ( клятвенное изречение) пусть не уви́жу све́та (бе́лого)
(нинди) көнгә калу; (кем) көненә калу — оказа́ться (оста́ться) (в каком-л.) тру́дном положе́нии
көнгә чыгару — вы́вести на чи́стую во́ду; разоблачи́ть
көне бүген түгел — ещё не наста́ло вре́мя; не сего́дня, когда́-нибудь да попадёшь
көне җитеп килү — быть на снося́х
көне килү — пришло́ (наста́ло) (чьё-л.) вре́мя
көннәр эчендә — в счи́танные дни
көнне көнгә ялгау (ялгап бару) — свести́ (своди́ть) концы́ с конца́ми (букв. соединя́ть оди́н день с други́м)
көннең кадагына сугу — затра́гивать зло́бу дня; быть злободне́вным, своевре́менным
көннең көне буе(на) — це́лый день; см. тж. көнозын
- көн юккөннең көнендә — ка́ждый день; что ни день, то; изо дня́ в день, ежедне́вно
- көн итү
- көн күрү
- көн кебек ачык
- көн бетү
- көне бетү
- көне җитү
- көннәрдән бер көн
- көннәрдән бер көнне
- көннәрнең берендә
- көннәре санаулы
- көнне төнгә ялгап -
3 авыз
сущ.1)а) рот (человека, животного, птицы, рыбы); зев, пасть (зверя, крупного животного, хищной рыбы) || ротово́йавыз кырые (чите) белән генә елмаю — улыба́ться кра́ешком рта
авызым кипте — (у меня́) во рту пересо́хло
авызга бармак кую — приложи́ть па́лец ко рту (т. е. делать кому-л. предупредительный знак, чтобы замолчал или помолчал)
авыз куышлыгы — ротова́я по́лость
авызың кыек (чалыш) булганга көзгегә үпкәләмә — (посл.) не́ча пеня́ть на зе́ркало, ко́ли ро́жа крива́
авыз пешкәч (пешсә), салкын (суык) суны да өреп эчәсең — (посл.) обжёгшись на молоке́, ду́ешь и на во́ду
бүре авызына эләгү — попа́сть (угоди́ть) в пасть во́лку (к во́лку)
авызы кыек булса да, бай баласы сөйләсен — ирон.; посл. пусть говори́т байчо́нок, хоть у него́ и рот криво́й (на сто́рону); бога́тый врёт, никто́ не уймёт
б) перен.; разг. рот, едо́ксигез авыз бит бер гаиләдә — во́семь ртов ведь в семье́
в) уста́ ед. нетавызы белән сөйләү — говори́ть уста́ми (кого-л.)һәр кешенең авызында шул гына — у всех на уста́х одно́ и то́ же
г) говори́ло грубo-прост.яп авызыңны — закро́й своё говори́ло
2) обычно авыз|ыа) го́рло, го́рлышко (графина, горшка); горлови́на (цистерны, парового котла)авызы китек шешә — буты́лка с отби́тым го́рлышком
фляганың авызыннан эчү — пить из го́рлышка фля́ги
б) у́стье (печи, скважины, оврага, ложбины, балки)киң авызлы мич — печь с широ́ким у́стьем
кылыч кынының авызы — у́стье са́бельных но́жен
морҗа авызы — у́стье печно́й трубы́
в) ра́стру́б (музыкальной трубы, шланга)г) чело́ (плавильной печи, горна); хайло́ спец. ( технической печи)мич авызын еш агарту — ча́сто бели́ть чело́ пе́чи
д) жерло́, зев (печи, паровозной топки); пасть (водосточной трубы, туннеля); ду́ло (ружейного ствола, пушки)әллә ничә авызлы вулкан — вулка́н с не́сколькими же́рлами
эре калибрлы туп авызы — ду́ло (жерло́, зев) крупнокали́берного ору́дия
е) вход, лаз, прохо́д (в шалаш, шахту, пещеру); лаз (в нору, логово, конуру)кышкылыкка лапас авызын томалау — закры́ть на́ зиму вход (прохо́д) в наве́с-хлев
штольня авызында көтеп тору — поджида́ть у вхо́да в што́льню
баз авызына килү — подойти́ к вхо́ду в по́греб
мәгарә авызы — вход в пеще́ру; лаз пеще́ры; вы́ход (из) пеще́ры
аралык авызында туктап калу — останови́ться у прохо́да
ачык капка авызында тору — стоя́ть в проёме откры́тых воро́т; стоя́ть в воро́тах
з) отду́шина, хайло́ прост. ( проруби)бәке авызын киңәйтү — расши́рить проду́шину (в) про́руби
и) отве́рстие, зев ( люка)сыерчык оясының авызы — отве́рстие скворе́чника
к) верх (чего-л.)кисмәк авызына иелү — наклони́ться к каду́шке; склони́ться над каду́шкой
киң авызлы чиләк — ведро́ с широ́ким ве́рхом; ведро́, расширя́ющееся кве́рху
силос чокырының авызы киң булган — верх си́лосной я́мы получи́лся широ́ким
л) вы́рез, проре́з, верх ( кармана)кесә авызын киң итү — сде́лать вы́рез (верх) карма́на широ́ким
кулны кесә авызна китерү — поднести́ ру́ку к карма́ну
м) свищ, отве́рстие (в нарыве, ране), сви́щикн) перен. (са́мое) пе́кло, (са́мая) пасть (чего-л.)ут авызында булып чыгу — побыва́ть в (са́мом) пе́кле (огня́)
куркынычның авызына ук эләгү — угоди́ть пря́мо в пасть (пе́кло) опа́сности
о) в знач. нареч. авызыннан до́верху (наполнить какой-л. сосуд, яму)почта әрҗәсе авызыннан тулган иде — почто́вый я́щик был наби́т до́верху
•авыз ачып бару — см. авыз ачып йөрү
авыз ачып торучы — ротозе́й, ротозе́йка; зева́ка, рази́ня
авыз ашка тую — см. авыз ипигә тую
авыз (ни, нәрсә) әйткәнне (сөйләгәнне) колак ишетмәү — не отдава́ть себе́ отчёта в том, что говори́шь; говори́ть безотве́тственно; броса́ться слова́ми; не слы́шать того́, что говори́шь
авыз бармау — не (невозмо́жно) вы́говорить (вы́сказать); язы́к не повора́чивается (повернётся) (сказа́ть)
авыз белән карау — ирон. ртом гляде́ть (смотре́ть); рот разева́ть, ротозе́йничать
авыз белән тыңлау — ирон. ртом слу́шать (выслу́шивать/вы́слушать, прослу́шать, прослу́шивать/прослу́шать) ртом; уша́ми хло́пать; слу́шать и глаза́ми хло́пать (морга́ть)
авыз буяу — см. авыз пычрату
авыз (да) ачырмау (ачтырмау) — (и, да́же) рта раскры́ть (откры́ть) не дава́ть; (и, да́же) заикну́ться (сло́ва сказа́ть) не дава́ть
авыз еручы — неодобр.; см. ерык авыз 3)
авыз ерып алу — неодобр. позубоска́лить прост.
авыз җәелү — прост.; см. авыз ерылу
авыз җебетү — см. авыз чылату 2)
авыз җебү — распуска́ть/распусти́ть ню́ни (слю́ни)
авыз йомдыру — см. авыз каплау
авыз йомып бару — идти́ мо́лча
авыз йомып утыру — сиде́ть молчко́м (с закры́тым ртом)
авыз кабарту — см. авыз бүлтәйтү 1)
авыз каплану — замолча́ть, прикуси́ть (закуси́ть) язы́к
авыз килмәү — см. авыз оешмау
авыз күпертү (күптерү) — см. авыз бүлтәйтү 1)
авыз кыегайту — см. авыз кыйшайту
авыз кыймылдату — шевели́ть (пошеве́ливать/пошевели́ть) губа́ми
авызда (авыз тулы) (кара) кан булса да (кеше алдында) төкермәү — терпе́ть (не хны́кать, не пла́каться), не вы́дать себя́ (ни при каки́х обстоя́тельствах; что бы ни случи́лось)
авыз тутыру — см. авызга тутыру
авыз тую — см. авыз ипигә тую
авыз чалшайту — см. авыз кыйшайту
авыз ябышмау — см. авыз оешмау
авызга каптыру — см. авызга салу
авызга кергәнне йотмау (чәйнәмәү) — ирон. отка́зываться от того́, что само́ (в ру́ки) идёт (плывёт, даётся)
авызга керердәй (кереп китәрдәй) булып — о́чень внима́тельно, затаи́в дыха́ние
авызга килү — см. телгә килү
авызга салганны көтмәү — не дожида́ться, пока́ тебе́ в рот поло́жат
авызга су алу — см. авызга су кабу
авызга су кабып калу — набра́ть в рот воды́ (и промолча́ть); промолча́ть (набра́в воды́ в рот)
авызга тастымал тыгып булмый (тыга алмыйсың) — рот (гло́тку, го́рло) не заткнёшь, рот не закро́ешь (прикро́ешь) (кому-л.)
авызга уймак кабу — редко; см. авызга су кабу
авызга уймак капкан кебек (шикелле, сыман, төсле) — редко; см. авызга су капкан кебек
авызда (гына) тотарлык — язы́к прогло́тишь
авызда кош сайрату (уйнату) — в разн. знач. соловьём петь (залива́ться, разлива́ться)
авызда сер тормау — прогова́риваться/проговори́ться; проба́лтываться/проболта́ться разг.; не мочь (уме́ть) держа́ть язы́к за зуба́ми; не уме́ть храни́ть секре́тов
авызда сүз тормау — не уме́ть (мочь) держа́ть язы́к за зуба́ми (на при́вязи); язы́к распуска́ть/распусти́ть
авыздагыны алдыру — прозева́ть (упуска́ть, упусти́ть) своё; оказа́ться ротозе́ем (рази́ней, растя́пой, шля́пой, лопухо́м прост.)
авыздан йолып алу — см. авыздан тартып алу в знач. 2), 4)-6)
авыздан күбек чәчеп — неодобр. с пе́ной у рта (кричать на кого-л.), с пе́ной на уста́х ( похвалиться)
авыздан сүзне аркан белән дә (тартып) алып булмау (ала алмау) — см. авыздан сүз ала алмау; ≈≈ (из, у кого-л.) сло́ва арка́ном не вы́тянуть (вы́рвать)
авыздан сүзне келәшчә белән дә (тартып, йолкып) алып булмау (ала алмау) — см. авыздан сүз ала алмау; (из, у кого-л.) сло́ва клеща́ми (наси́льно) не вы́тянуть (вы́рвать)
авыздан тартып алырга торучы — рвач; хапу́га, хапу́н прост.
авыздан тере саескан очыру (очырту) — плести́ (нести́, говори́ть) чушь (вздор, околе́сицу, ерунду́, чепуху́), моло́ть (вздор, чушь, ерунду́, чепуху́); залива́ть, трепа́ться, бреха́ть прост.; пуска́ть (пусти́ть, запуска́ть/запусти́ть, распуска́ть) у́тку книжн.
авыздан төкерек килү — прост.; см. авызга төкерек килү
авыздан төкерек чәчеп — неодобр. с пе́ной у рта, бры́згая слюно́й (кричать на кого, ругать кого, хвастаться)
авыздан ут бөркү — см. авыздан ут чәчү 1), 2)
авызны кара канга буяу — см. авызны кан итү 1)
авызны кызылга буяу — см. авызны кан итү 1)
авызны чөйгә элеп — см. авыз күтәреп 1)
авызына саескан төкергән — см. авызына шайтан төкергән 1), 2)
авызыннан чыкканны эт җыймас (ашамас) — скверносло́в; тот, кто говори́т непристо́йности (непристо́йные и́ли неприли́чные слова́); выража́ться непристо́йно (непристо́йными слова́ми)
авызының тупсасы, теленең туктасы юк — прост. трещо́тка, соро́ка, тарато́рка, балабо́лка; бесстру́нная балала́йка прост.; говори́т день до ве́чера, а слу́шать не́чего
- авыз ачу- авызәдәбияты
- авыз гармуны
- авыз итү
- авыз итеп карау
- авыз иҗаты
- авыз пешү
- авыз тәме
- авыз эче
- авызга кабу
- авыз алдау
- авыз алдалау
- авыз ачып йөрү
- авыз ачып калу
- авыз ачып карап тору
- авыз ачып карап утыру
- авыз ачып тору
- авыз ачып тыңлау
- авыз ачып тыңлап тору
- авыз балда-майда булу
- авыз бал-май булу
- авыз бал да май булу
- авыз белән кош тоту
- авыз белән кош тотучы
- авыз бикләү
- авыз бозу
- авыз бүлтәйтү
- авыз бөршәйтү
- авыз бәлшәйтү
- авыз ачмау
- авыз да ачмау
- авыз еру
- авыз ерылу
- авыз ерып
- авыз җәеп
- авыз җебегән булу
- авыз җыеру
- авыз җыю
- авыз җыя алмау
- авыз ипигә тую
- авыз икмәккә тую
- авыз йому
- авыз йомып
- авыз йомып калу
- авыз йомып тору
- авыз йомып үткәрү
- авыз каплау
- авыз котырту
- авыз күтәреп
- авыз кыйшайту
- авыз кычыту
- авыз майлау
- авыз оешмау
- авыз күнмәү
- авыз пычрату
- авыз салындыру
- авыз салыну
- авыз сулары килү
- авыз сулары кору
- авыз суы кору
- авыз суларын агызу
- авыз суларын китерү
- авыз суын китерү
- авыз суларын корыту
- авыз суын корыту
- авыз сүздән бушамау
- авыз тидерү
- авыз тидереп карау
- авыз тишек булу
- авыз туйганчы
- авыз турсайту
- авыз тутырып
- авыз тыю
- авыз чайкау
- авыз чите белән
- авыз чите белән генә
- авыз чылату
- авыз ыржайту
- авыз эчендә ботка пешерү
- авыз эчендә ботка кайнату
- авыз эченнән
- авыз эченнән ботка пешерү
- авыз эченнән ботка кайнату
- авыз ябу
- авыз ямьшәйтү
- авызга авыз куеп
- авызга авыз карап
- авызга алгысыз
- авызга алу
- авызга гына карап тору
- авызга йокмау
- авызга да йокмау
- авызга карату
- авызга карау
- авызга керергә тора
- авызга керәм дип тора
- авызга керү
- авызга салганны йотмау
- авызга салу
- авызга су кабу
- авызга су капкан кебек
- авызга су капкан шикелле
- авызга су капкан төсле
- авызга су капкан сыман
- авызга су капкан диярсең
- авызга сугу
- авызга тел сыймау
- авызга тию
- авызга төкерек килү
- авызга тутыру
- авызга чәйнәп салу
- авызга чәйнәп каптыру
- авызда бал-май булу
- авызда бал да май булу
- авыздан алу
- авыздан алып әйтү
- авыздан ана сөте кипмәгән
- авыздан җан чыгарга тору
- авыздан җан чыгу
- авыздан җан чыкканчы
- авыздан өзелмәү
- авыздан өзеп
- авыздан өзеп алу
- авыздан өзеп алып әйтү
- авыздан өзмәү
- авыздан селәгәй килү
- авыздан селәгәйләр килү
- авыздан селәгәй агу
- авыздан селәгәйләр агу
- авыздан сүз ала алмау
- авыздан сүз алып булмау
- авыздан сүз чыкмау
- авыздан тартып алу
- авыздан төшермәү
- авыздан ут чәчү
- авыздан ут чәчрәтү
- авыздан чыгу
- авыздан ычкындыру
- авыздан ычкыну
- авызны ачсаң, үпкәң күренү
- авызны ачсаң, үпкәң күренергә тору
- авызны кара кан белән юу
- авызны кан итү
- авызны кара кан итү
- авызны чамалап ачу
- авызны чөйгә элү
- авызы пешмәгән
- авызына шайтан төкергән
- авызына иблис төкергән
- авызыңа бал да май
- авызыңнан җил алсын
- авызыңнан чыкмасын! -
4 тоту
перех.1)а) обхва́тывать/обхвати́ть, хвата́ть || обхва́тывание, обхва́т, хвата́ниеике кул белән тоту — обхвати́ть двумя́ рука́ми
б) ( нәрсәдән тоту) схва́тывать/схвати́ть ( за что)асыл кошның аягыннан тоту — схвати́ть жар-пти́цу за́ ногу (т. е. успеть в последний момент)
2)а) держа́ть, подержа́тьяхшылап (ныклап, әйбәтләп) тот! — держи́ хороше́нько (кре́пко)
газета тотып утыру — сиде́ть с газе́той
тотып-тотып карау — подержа́ть, повёртывать в рука́х ( и смотреть)
б) держа́ть/поде́рживать ( за что)кулын (кулыннан) тотып — держа́ за́ руку
3) в разн. знач. заде́рживать/задержа́ть || заде́рживание, задержа́ниедошманны фәлән позициядә (линиядә) тоту — заде́рживать/задержа́ть врага́ на тако́й-то пози́ции (ли́нии)
сезне озак тотмаслар — до́лго вас не заде́ржат
без сезне тотмыйбыз — мы вас не заде́рживаем
кар тотарга чыгу — выходи́ть на снегозадержа́ние
4) держа́ть, подде́рживать, служи́ть опо́рой || подде́рживание ( на себе)өйне тотып торган терәк — сто́йка, подде́рживающая дом
5) в разн. знач. лови́ть/слови́ть, пойма́ть || пои́мкаочып килгән тупны тоту — поймать летя́щий мяч
качканны тоту — пойма́ть беглеца́
такси тоту — лови́ть такси́
6)а) лови́ть, полови́ть || ло́вля, -ло́вствобалык тоту — ло́вля ры́бы
песи тычкан тота — ко́шка ло́вит мыше́й
җәнлек тоту — звероло́вство
кош тоту — птицело́вство
б) (күп итеп тоту, күп тоту) налови́тькүп итеп балык тоттык — мы налови́ли мно́го ры́бы
в) (артыграк; чамасыз күп; күбрәк тоту) перелови́ть || перело́вбалыкны күп тоту аркасында — из-за перело́ва ры́бы
7) в разн. знач. уде́рживать/удержа́ть || удержа́ниеурынында тоту — уде́рживать на ме́сте
хезмәт хакыннан налог тоту — удержа́ть нало́г из зарпла́ты
8)а) в разн. знач. сде́рживать/сдержа́ть || сде́рживаниетаудан атларын тота-тота төштеләр — съе́хали с горы́, сде́рживая коне́й
күз яшьләрен тота алмыйча — не сде́рживая (не бу́дучи в состоя́нии сде́рживать) слёзы
б) держа́ть; рабо́тать на сде́рживание (о тормазах, креплениях)тормозы тотмый — тормоза́ не де́ржат
9) подлови́ть, пойма́ть ( на чём)хәйләдә (белән) тоту — подлови́ть на хи́трости (хи́тростью)
урлаганда тоту — пойма́ть на кра́же (на ме́сте кра́жи)
үзен шул фикердә тотты — пойма́л себя́ на той мы́сли
10) перен. разоблача́ть/разоблачи́ть, улича́ть/ уличи́ть || разоблаче́ние, уличе́ние в чём (во лжи, обмане)ялганын (алдагын) тоту — разоблачи́ть его́ ложь; уличи́ть во лжи
11) схва́тывать/схвати́ть, понима́ть/поня́ть, заме́тить || схва́тывание, понима́ние су́ти чего (важного, существенного)кимчелекне дөрес тоткан — ве́рно схвати́л (по́нял) слаби́нку
12) держа́ть в рука́х (то, чем управляют); пра́вить, управля́ть || правле́ние, управле́ние ( чем)дилбегә тоту — держа́ть в рука́х во́жжи; управля́ть вожжа́ми
руль тоту — держа́ть руль
13) охва́тывать/охвати́ть; заполня́ть/запо́лнить || заполне́ние ( собой)елганы боз тоткан — река́ охва́чена льдом
берничә минут залны "ура" тавышы тотып торды — на не́сколько мину́т зал охвати́ли кри́ки ура́
14)а) дер-жа́ть, придава́ть/прида́ть (чему-л.; какое-л.) положе́ние; сохраня́ть/сохрани́ть в ( каком-то) положе́ниигәүдәне туры тоту — держа́ть ту́ловище (те́ло) пря́мо
б) (-га тоту) держа́ть на...; приде́рживать в направле́нии ( к чему)яктыга тоту — приде́рживать так, чтоб па́дал свет
җилгә тоту — держа́ть на ве́тер
15) (-га тоту) напра́витькөймәне уңга тоту — напра́вить ло́дку напра́во
16) перен.а) управля́ть; вла́ствовать, пра́вить || вла́ствование, управле́ниеил тоту — управле́ние страно́й, вла́ствовать в стране́
дәүләт тоткан ирләр — мужи́, пра́вящие госуда́рством, госуда́рственные мужи́
б) держа́ть в рука́х; надёжно управля́тьавылны тота алыр бу — э́тот суме́ет надёжно управля́ть дере́вней
ирен тота белә — уме́ет держа́ть му́жа ( в руках)
васыятен тоту — быть ве́рным заве́там; сле́довать заве́там
үгет-нәсихәтне тоту — сле́довать назида́ниям (уве́щеваниям)
киңәшен тотып — сле́дуя сове́там
18) соблюда́ть, блюсти́/соблюсти́, выполня́ть/вы́полнить ( что) || соблюде́ние, выполне́ние (предписаний и т. п.)законны тоту — соблюда́ть зако́ны
дин тоту — блюсти́ рели́гию; выполня́ть предписа́ния рели́гии
ураза тоту — соблюда́ть пост, пости́ться
19) держа́ть, вести́ себя́үзен бик һавалы тота — де́ржит себя́ о́чень высокоме́рно
үзегезне ипле тотыгыз — держи́те себя́ учти́во
20) ста́вить/поста́вить (выше, вперёд и т. п. чего); счита́ть/счестьүз файдасын өстен тоту — ста́вить свои́ интере́сы (свою́ вы́году) вы́ше (чем что-л. другое)
21) в разн. знач. держа́ть, содержа́ть (где-л. или в каком-л. состоянии)кул астында тоту — держа́ть под руко́й
төрмәдә тоту — держа́ть в тюрьме́
әсирлектә тоту — держа́ть в плену́
аяк өстендә тоту — держа́ть на нога́х
ач тоту — держа́ть голо́дным
чиста тоту — держа́ть в чистоте́
башыңны салкында, аягыңны җылыда тот! — держи́ го́лову в хо́лоде, а но́ги в тепле́
22)а) храни́ть, бере́чь, оставля́ть || хране́ниетөсе (истәлекләре) итеп тоту — храни́ть как па́мять (кого-л.)
үзеңдә кирәкмәгәнне тоту — храни́ть ( у себя) нену́жное себе́
б) сохраня́ть/сохрани́ть || сохране́ние определённой материа́льной субста́нцииҗылы тотмый торган кием — оде́жда, не сохраня́ющая тепло́
кәсәбә тоту — содержа́ть предприя́тие
ресторан тоту — содержа́ть рестора́н
квартирант тоту — содержа́ть ( у себя) квартира́нта
чабышкы тоту — содержа́ть рысака́; име́ть рысака́
24) перен. держа́ть, храни́ть, бере́чь || хране́ние, береже́ние ( чего)хәтердә тоту — держа́ть в па́мяти
дус күп булыр, сер тотканы бер булыр — (посл.) друзе́й мно́го, но храня́щий (не разглаша́ющий) секре́ты лишь оди́н
25)а) держа́ть, сохраня́ть/сохрани́ть, уде́рживать/удержа́ть || сохране́ние; удержа́ние (определённого положения, качества, достоинства и т. п.)беренчелекне тоту — держа́ть пе́рвенство ( первое место)
б) занима́ть/заня́ть || занима́ние/заня́тие ( определённого места)лаеклы урын тоту — занима́ть досто́йное ме́сто
26) зата́ивать/затаи́ть || зата́ивание (злобы и т. п.)үпкә тотма, ләкин онытма — (посл.) кто ста́рое помя́нет, тому́ глаз вон, а кто забу́дет - тому́ два (букв. не зата́ивай зло́бу, но и не забыва́й про́шлое)
27)а) испо́льзовать, употребля́ть/употреби́ть || испо́льзование, употребле́ние на...ашауга тоту — испо́льзовать на еду́
эшкә тоту — употреби́ть на де́ло
б) тра́тить, растра́тить || тра́та, растра́татотарга акчаң булса, алырга мал табылыр — есть охо́та тра́тить де́ньги, това́ра для ку́пли найдётся
28)а) огора́живать/огороди́ть || огора́живание (чем-л.)койма тоту — огороди́ть забо́ром; ста́вить забо́р
б) отора́чивать, пришива́ть || отора́чиваниетасма тоткан — оторо́ченный тесьмо́й
29) прикла́дывать, прижа́ть || прикла́дывание, прижа́тие к чему-л. (с определённой целью)чарга тоту — прикла́дывать к точи́лке; точи́ть точи́лкой
30) перен. подверга́ть подве́ргнуть || подверга́ние ( чему)бомбага тоту — подверга́ть бомбардиро́вке, бомби́ть
утка тоту — подверга́ть обстре́лу, обстреля́ть
балта тоту — рабо́тать топоро́м; уме́ть рабо́тать топоро́м (т.е. плотничать)
32) перен. занима́ться/заня́ться || заня́тие ( чем)эш тоту — занима́ться де́лом
хуҗалык тоту — занима́ться хозя́йством
каләм тоту — занима́ться де́лом, свя́занным с писа́нием ру́чкой
ул каләм тота белә — он уме́ет держа́ть перо́ (у него́ перо́ бо́йкое)
33) перен.а) сосредото́чивать/сосредото́чить || сосредоточе́ние внима́ния при по́мощи определённых о́ргановкүз тоту — сосредото́чить взгляд, внима́тельно смотре́ть (перен. име́ть вид)
колак тоту — сосредото́чить слух, внима́тельно слу́шать (перен. слу́шаться)
б) пита́ть || пита́ние (надежды и т. п.)өмет тотып — пита́я наде́жду
ният (исәп) тоту — пита́ть наме́рение
34) проводи́ть/провести́, провёртывать/проверну́ть; производи́ть/произвести́ || проведе́ние, произво́дство ( чего)эшне кызу тоту — провести́ рабо́ту бы́стро
кыска тоту — проверну́ть бы́стро; производи́ть за коро́ткое вре́мя
35) держа́ть, подде́рживать/поддержа́ть || подде́рживание (связи и т. п.)багланыш тоту — подде́рживание свя́зи
мөнәсәбәт тоту — подде́рживать отноше́ния
36) держа́ть (речь, экзамен и т. п.)нотык тоту — держа́ть речь ( перед публикой)
имтихан тоту — держа́ть, сдава́ть/сдать (экзамен и т. п.)
37) схва́тывать/схвати́ть ( о болезни как о живом существе)бүсере тота — схва́тывает (му́чает) его́ гры́жа
ютәле тотканда — в припа́дке ка́шля
үз чире тоту — припа́док эпиле́псии
бизгәк тоту — припа́док маляри́и
38) разг. держа́ть (пить) спиртны́е напи́ткитотып җибәр — держи́-ка, на (пей)
сирәк тотам — я ре́дко пью
39) с частицей -да/-дә, -та/-тә придаёт высказыванию модальное значение решительности выполнения действия взял (взя́ли) да итоттык та киттек — взя́ли да и ушли́
тоттым да йөгердем — взял и побежа́л
40) в знач. нареч. тотып без промедле́ния и безжа́лостно (о решительных, интенсивных действиях)тотып иргә бирү — наси́льно вы́дать за́муж
тотып каезлау (камчылау, чыбыркылау) — беспоща́дно вы́пороть (ремнём, плетью)
тотып китерү — наси́льно приводи́ть || приво́д
•- тотып бетерү
- тотып бирү
- тотып калу
- тотып тору••тоту дигәнне иш дип аңлау — поста́вить с ног на го́лову; вме́сто вил дава́ть топо́р (букв. слова́ ‘держи́ коне́ц моча́ла’ понима́ть как ‘вей верёвку’)
тоту капчыгың (капчыгыңны) — держи́ карма́н (букв. мешо́к) поши́ре
тотарсың (тотарсыз) (куян) койрыгын — ищи́ ве́тра в по́ле (букв. пойма́ешь за́йца за хвост)
- тотып карар җире юктотмаган эше юк —ма́стер на все ру́ки
- тоткан җирдән сындыру
- тотып та карамау
См. также в других словарях:
җиткезү — 1. Нин. б. бер чиккә якынайту, шул чиккә кадәр сузу (озынча әйбернең бер башы тур.). Билгеле бер күләмгә тутыру. Нин. б. бер халәткә китерү, күңелсез хәлгә кую, авыр кичерешләргә тарыту үләр хәлгә җ. 2. Билгеле бер срокка сузу, бетерми саклап… … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
җиткерү — 1. Нин. б. бер чиккә якынайту, шул чиккә кадәр сузу (озынча әйбернең бер башы тур.). Билгеле бер күләмгә тутыру. Нин. б. бер халәткә китерү, күңелсез хәлгә кую, авыр кичерешләргә тарыту үләр хәлгә җ. 2. Билгеле бер срокка сузу, бетерми саклап… … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
дәвамында — бәйл. Вакытны белдергән сүзләрдән соң: шул вакыт эчендә дигәнне аңлата. Эш хәлне, хәрәкәтне белдергән сүздән соң: шуның барышында дигәнне аңлата. ДӘВАМ ИТҮ – 1) Арырак сузылу, тагы да булу. Бетми тору, һаман бару, сузылу. бер сәгать дәвам итте.… … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
выж — 1. аваз. Һава агымы бик зур тизлек белән хәрәкәт иткәндә яки һаваны бик зур тизлек белән ярып барганда туган кискен, ачы тавышны белдерә 2. хәб. Берәр кая бик зур тизлек белән хәрәкәт итү тур. мин шул арада выж!. Берәр кая капыл гына китүне… … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
выж-выж — 1. аваз. Һава агымы бик зур тизлек белән хәрәкәт иткәндә яки һаваны бик зур тизлек белән ярып барганда туган кискен, ачы тавышны белдерә 2. хәб. Берәр кая бик зур тизлек белән хәрәкәт итү тур. мин шул арада выж!. Берәр кая капыл гына китүне… … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
имән — Яфраклары челтәр кырыйлы, каты үзагачлы зур юан агач. с. Шул агачтан ясалган. ИМӘН АЛМАСЫ – Имән яфрагында аклы кызыллы кечкенә алма сыман түгәрәк шар; гало. ИМӘН БАРМАК – Баш һәм урта бармаклар арасындагы бармак; ишарә бармак. ИМӘН БОРЫН – Тау… … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
махсуслашу — (МАХСУСЛАШТЫРУ) – Хуҗалык, белгечлек, хезмәт һәм фәннең бер генә төрен, тармагын яки тар өлкәсен сайлап алып, шул юнәлеш белән чикләнү; специальләшү … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
сылану — 1. (Сылау) 2. Ябышып иярү (үзле балчык һ. б. ш. тур.) 3. сөйл. Кершән иннек ише белән килешсез, әдәпсез бизәнү 4. Тәннең һәр җиренә тигез тиеп, ятып тору (кием тур.) 5. күч. Берәр нәрсәгә якын ук килеп елышу, терәлеп үк урнашу. Шул рәвешле посу,… … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
тибен — Елкыларның кышын кар катламын тибеп актарып, кар астындагы үләнне ашап йөрүе (печән әзерләми торган күчмә ыруларда атлар һәм аларга ияргән башка терлекләр дә шул юл белән тукланып кышлаган) … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
тибү — I. 1. Җиргә яки башка нәрсәгә, алга яки артка аяк селтәп бәрү, аяк белән ору. Һөҗүм итеп яки үз үзен саклап, арт аяклары белән ору, бәрү (ат тур.). Аяк белән тибәреп туп һ. б. уйнау тур. 2. Кар астыннан үләнне аяк белән казып табу һәм шул рәвешчә … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
фортификация — 1. Сугыш мәйданын ныгыту тур. хәрби инженерлык фәне. Шул фәннең нигезләрен укыту предметы 2. Ныгытмалар, оборона корылмалары төзү. Төрле хәрби ныгытмалар … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
